ڕوانگە - لەم ساڵانەی دواییدا سەرهەڵدانی سەرکردە "پیاوە بەهێزەکان" بووەتە نیگەرانییەکی بەرچاو بۆ دیموکراسیەکان لە سەرانسەری جیهاندا. ئەم کەسایەتیانە کە بە شێوەیەکی ئاسایی لە ڕێگەی ڕیتۆریکی پۆپۆلیستییەوە دەسەڵات چەسپێنن و دامەزراوە دیموکراسیەکان تێکدەدەن و سەروەری یاسا دەشێوێنن، مەترسییەکی ناوازە لەسەر بنەماکانی حوکمڕانی دروست دەکەن کە پشت بە پشکنین و هاوسەنگی و هەڵبژاردنی ئازاد و مافەکانی تاک دەبەستن. دیاردەی پیاوە بەهێزەکان شتێکی نوێ نییە، بەڵام سەرهەڵدانەوەی لە هەردوو دیموکراسی دامەزراو و تازەپێگەیشتودا، مشتومڕەکانی لەسەر ناسکی سیستەمی دیموکراسی لە بەرامبەر پاوانخوازیدا هەڵگیرساندەوە. لێکۆڵینەوە بکە کە چۆن سەرکردەی پیاوی بەهێز هەڕەشە لە دیموکراسی دەکات بە ناوەندکردنی دەسەڵات و هەڵوەشاندنەوەی پارێزبەندییە دامەزراوەییەکان و دەستکاریکردنی بیروڕای گشتی و پێشخستنی ناسیۆنالیزم بەسەر فرەیی. پیاوێکی بەهێز ئەو بەها دیموکراسیانە هەڵدەوەشێنێتەوە کە چەندین سەدەی خایاندووە بۆ گەشەکردن.

1. داڕمانی دامەزراوە دیموکراسییەکان

یەکێک لە هەڕەشە هەرە دەستبەجێیەکان بۆ سەر سەرکردە بەهێزەکان لاوازبوونی سیستماتیکی دامەزراوە دیموکراسیەکانە. لە دیموکراسییەکی کارادا، دەسەڵات لە نێوان لقە جیاوازەکانی حکومەتدا هاوسەنگ دەبێت- جێبەجێکردن، یاسادانان و دادوەری- کە دڵنیابوون لە پشکنین و هاوسەنگی. بەڵام پیاوی بەهێز زۆرجار هەوڵدەدات دەسەڵات لە دەسەڵاتی جێبەجێکردندا چەسپێنێت، دامەزراوەکانی دیکە پەراوێز بخات یان سەروەریان بکات. بە دانانی دڵسۆزان بۆ پۆستە سەرەکییەکانی دەسەڵاتی دادوەری یان یاسادانان یان بەدەرکردنی ئەم ئۆرگانە بە تەواوی، پیاوە بەهێزەکە ئەو میکانیزمانە تێکدەدات کە بۆ لێپرسینەوە لەگەڵیدا داڕێژراون. لە وڵاتانی وەک ڕووسیا، ڤلادیمێر پوتین کۆنترۆڵی توندی بەسەر میدیاکاندا کردووە و ژینگەیەکی دروستکردووە کە پڕوپاگەندەی دەوڵەتی گەشە بکات و دەنگی ئۆپۆزسیۆن پەراوێز بخرێت.

سەرکردە بەهێزەکان زۆرجار هێرش دەکەنە سەر دەسەڵاتی دادوەری بۆ سنووردارکردنی سەربەخۆیی خۆی بە پڕکردنەوەی دادگاکان لە دادوەری دڵسۆز یان پشتگوێخستنی بڕیارەکانی دادگا کە لەگەڵ کارنامەکانیاندا ناگونجێت. لە حاڵەتە توندڕەوەکاندا، لەوانەیە لە ژێر پەردەی دەسەڵاتی فریاگوزاریدا پەرلەمان یان دەسەڵاتی یاسادانان هەڵبوەشێننەوە و دەسەڵاتی جێبەجێکردن ئازاد بمێنێتەوە بۆ ئەوەی بە فەرمان حوکم بکات. ئەم چڕبوونەوەی دەسەڵات لە کەسێک یان فەرمانگەیەکدا لە بنەڕەتدا نادیموکراسییە، چونکە ئەو پشکنین و هاوسەنگیانە لەناو دەبات کە هاوڵاتیان لە خراپ بەکارهێنانی حکومەت دەپارێزن.

2. ناوەندگەرایی دەسەڵات
یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی سەرکردەی بەهێز، مەیلی چڕکردنەوەی دەسەڵاتە لە دەسەڵاتی جێبەجێکردندا، زۆرجار لەسەر حیسابی دامەزراوە حکومییەکانی دیکە. دیموکراسیەکان پشت بە سیستەمی پشکنین و هاوسەنگی دەبەستن بۆ ئەوەی هیچ لقێکی حکومەت زۆر بەهێز نەبێت. بەڵام پیاوە بەهێزەکان بە لاوازکردنی دەسەڵاتی دادوەری و پەراوێزخستنی دەسەڵاتی یاسادانان و سنووردارکردنی ئۆتۆنۆمی میدیاکان، مەیلیان هەیە ئەم سیستەمە لاواز بکەن. بۆ نموونە ڤیکتۆر ئۆربان لە هەنگاریا چاکسازی یاسایی و دەسەڵاتە فریاگوزارییەکانیان بەکارهێناوە بۆ لەناوبردنی سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری و دەسەڵاتی یاسادانان، دڵنیابوون لەوەی کە ڕووبەڕووی دژایەتییەکی کەم دەبنەوە بەرامبەر بە دەسەڵاتەکەیان. ئەم مەرکەزییەتکردنی دەسەڵات بە شێوەیەکی کاریگەر لێپرسینەوەی دیموکراسی لادەبات و پارتەکانی ئۆپۆزسیۆن یان گروپەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی تەحەدای دەسەڵاتی پیاوە بەهێزەکان قورستر دەکات.

3. دەستکاریکردنی ڕای گشتی و پۆپۆلیزم

زۆرجار سەرکردە بەهێزەکان بە ئیستغلالکردنی ناڕەزایی جەماوەری و خۆ پیشاندانی خۆیان وەک چارەسەری کێشە کۆمەڵایەتییەکان، بەرەو دەسەڵات دەڕۆن. ئەوان پەنجە دەخەنە سەر ترسەکان سەبارەت بە دابەزینی ئابووری، کۆچبەری، یان ناسنامەی نیشتمانی، چارەسەری سادە پێشکەش دەکەن کە دەنگدانەوەی دەنگدەرانی بێهیوا دەبێت. پیاوە بەهێزەکان بە جێگیرکردنی خۆیان وەک دەنگی "خەڵکی ئاسایی" لە بەرامبەر نوخبە گەندەڵەکان یان هەڕەشە دەرەکییەکان، گێڕانەوەیەکی پۆپۆلیستی دەچێنن کە ڕێگەیان پێدەدات پاساو بۆ کردەوە نائاساییەکان بهێنن. لەم چوارچێوەیەدا هەر دژایەتییەک بۆ سەرکردە وەک دژایەتیکردنی ئیرادەی گەل لە چوارچێوەیەکدا دادەنرێت، کە ئەمەش دەتوانێت بە شێوەیەکی مەترسیدار ناڕەزایەتییەکان بێ شەرعییەت بکات.

ئەم بانگەوازە پۆپۆلیستییە زۆرجار لەگەڵ عەقڵیەتی "ئێمە بەرامبەر ئەوان"دا دەبێت، کە دانیشتووان دابەش دەکات و ناڕەزایی بەرامبەر بە کەسانی دەرەکی، نەیارانی سیاسی، کەمینە نەتەوەییەکان، یان زلهێزە بیانییەکان دەوروژێنێت.
بۆ نموونە قسەکانی دۆناڵد ترەمپ لە ئەمریکا زۆرجار بانگەوازی تەوەری پاشەکشەی نەتەوەیی دەکرد و کۆچبەران و گەلانی بیانی و نوخبەی سیاسیی پارتی دیموکراتی بە هۆکاری کێشەکانی وڵاتەکە دەزانی. ترەمپ بە چوارچێوەدان بە خۆی وەک بەرگریکاری میللەت، پشتیوانییەکانی هان دا، تەنانەت کاتێک کردەوەکانی نۆرمەکانی دیموکراسییان تێکدا.

پۆپۆلیزم، لەم چوارچێوەیەدا، دەبێتە ئامرازێک بۆ لەناوبردنی پلۆرالیزمی جەوهەری بۆ دیموکراسی. لە دیموکراسییەکی تەندروستدا، بۆچوون و بەرژەوەندییە سیاسییە هەمەچەشنەکان نوێنەرایەتی دەکرێن و سازشکردن وەک هێزێک سەیر دەکرێت. بەڵام سەرکردە بەهێزەکان هاندەری ئەو بیرۆکەیەن کە سازان لاوازە و تەنها ئەوان بە دیدگای تاکەکەسی خۆیانەوە دەتوانن میللەت بگەڕێننەوە بۆ گەورەیی. ئەم ڕێبازە ئیستسنایە دیمەنی سیاسی جەمسەرگیری دەکات و بوارێکی کەم بۆ ئەو گفتوگۆ و دانوستانە نوانسدارە بەجێدەهێڵێت کە حوکمڕانی دیموکراسی پێویستی پێیەتی.

4. پێشخستنی ناسیۆنالیزم بەسەر فرەیی
زۆرجار سەرکردە بەهێزەکان شێوازێکی تەسک و پەراوێزخراوی ناسیۆنالیزم بەرەوپێش دەبەن کە بەرژەوەندییەکانی گرووپێکی دیاریکراو یان زۆرینەی نەتەوەیی دیاری دەکات بەسەر بنەما فراوان و فرەییەکانی دیموکراسیدا. ئەم براندە ناسیۆنالیزمە بیرۆکەی فرەچەشنی و فرە کولتوری ڕەتدەکاتەوە، وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر یەکێتی نەتەوەیی سەیریان دەکات. زۆرجار دەرئەنجامەکە پەراوێزخستن یان چەوساندنەوەی ڕاستەوخۆی گروپە کەمینەکانە، کە وەک دوژمنی دەوڵەت یان بەربەست لەبەردەم پێشکەوتنی نەتەوەیی وێنا دەکرێن.

دەرئەنجامەکانی ئەمە لە هیندستان لە سەردەمی نارێندرا مودیدا دەبینرێت، کە ناسیۆنالیزمی هیندۆسی بووەتە هۆی زیادبوونی گرژی و توندوتیژی دژی کەمینە ئایینییەکان، بەتایبەتی موسڵمانان. حکومەتەکەی مودی تۆمەتبار کراوە بەوەی کە ئەم گرژییانە بۆ چەسپاندنی پشتیوانی زۆرینەی هیندۆسەکان وروژاندووە، بەمەش ژینگەیەکی سیاسی دروستکردووە کە بەها دیموکراسیەکانی لێبوردەیی و گشتگیری لاواز دەبن. ناسیۆنالیزم، لەم چوارچێوەیەدا، دەبێتە ئامرازێک بۆ پیاوی بەهێز بۆ دەستەبەرکردنی دڵسۆزی، تەنانەت لە کاتێکدا کە ئایدیالی دیموکراسی نوێنەرایەتی یەکسان بۆ هەموو هاووڵاتییان تێکدەدات.

5. تێکدانی سەروەری یاسا

سەروەری یاسا بەردی بناغەی دیموکراسییە. دڵنیای دەدات لەوەی یاساکان بە یەکسانی بۆ هەموو هاووڵاتیان جێبەجێ دەکرێن، بەوانەی دەسەڵاتداریشەوە. بەڵام سەرکردە بەهێزەکان
زۆرجار خۆیان لە سەرووی یاساوە دائەنين، دەستکاری سیستەمی یاسایی دەکەن بۆ ئەوەی خزمەت بە بەرژەوەندییە کەسی و سیاسییەکانیان بکەن. ئەم دەستکاریکردنە یەکێک لە بنەڕەتیترین بنەما دیموکراسیەکان تێکدەدات: کەس لە سەرووی یاساوە نییە. لە هەندێک حاڵەتدا پیاوە بەهێزەکان دەستوور دەنووسنەوە بۆ درێژکردنەوەی ماوەی پۆستەکانیان، یان بە تەواوی سنوورەکانی ماوەی پۆستەکانیان پشتگوێ دەخەن. ئەم چڕبوونەوەی دەسەڵاتە شەرعیەتی سیستەمی یاسایی دەشێوێنێت و ئاماژەیە بۆ هاووڵاتیان کە ڕێساکان گرنگ نین تەنها کاتێک نەبێت کە سوودی بۆ ئەوانەی دەسەڵاتدارن. لە ئەنجامدا متمانەی گشتی بە دامەزراوە یاساییەکان دەشێوێت و دەبێتە هۆی کینیزمی و خۆبەدەستەوەدان و لاوازبوونی پەیکەری دیموکراسی. بەکارهێنانی هێزی جێبەجێکردنی یاسا و ئاسایش بۆ سەرکوتکردنی ناڕەزایەتییەکان نیشانەی دەسەڵاتی پیاوە بەهێزەکانە. ئەم دامەزراوانە لەبری خزمەتکردن و پاراستنی خەڵک، دەبنە کەرەستەی سەرکوتکردن بۆ بەهێزکردنی دەسەڵاتی خۆیان
6. لاوازکردنی نۆرم نێودەوڵەتییەکان وهاوپەیمانییە نێودەوڵەتییەکان

زۆرجار پیاوە بەهێزەکان نۆرم و هاوپەیمانی و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان ڕەتدەکەنەوە و کردەوەی تاکلایەنەیان پێ باشترە لە هاوکاری فرەلایەنە. ئەم گۆشەگیرییە بەها و دامەزراوە دیموکراسییە جیهانییەکان لاواز دەکات، بەو پێیەی هانی سەرکردەکانی دیکە دەدات کە ڕێبازی هاوشێوە بگرنەبەر. کاتێک سەرکردە بەهێزەکان ڕێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ پشتگوێ دەخەن، ڕەتیدەکەنەوە بەشداری لە حوکمڕانی جیهانیدا بکەن، یان هاوپەیمانییە درێژخایەنەکان هەڵدەوەشێننەوە، ئەوا چوارچێوەی جیهانی کە پشتگیری لە دیموکراسی دەکات، تێکدەدەن.

بۆ نموونە سەرکردە تاکڕەوەکانی وەک ڤلادیمێر پوتینی ڕووسیا، شی جینپینگی چینی، جایر بۆلسۆنارۆی بەڕازیلی، مادۆرۆ چاڤێزی ڤەنزوێلا و ڕۆدریگۆ دوترێتی فلیپینی نیگەرانییەکانی مافی مرۆڤیان کەمکردووەتەوە لە بەرژەوەندی بەرەوپێشبردنی هەڵوێستێکی توند بەرامبەر بە تاوان یان دژە حکومەت، زۆرجار چاوپۆشی لە نێودەوڵەتی دەکەن ڕەخنە. ئەم نیگەرانییە ئاماژەیە بۆ ڕەوتێکی جیهانی فراوانتر کە پیاوە بەهێزەکان ستانداردە دیموکراسییە جیهانییەکان پشتگوێ دەخەن لە بەرژەوەندی سیاسەتە ناسیۆنالیستی و تاکڕەوەکان کە دەنگدانەوەیان لەگەڵ بنکەکەیاندا هەیە.

ئەنجام

سەرهەڵدانی پیاوە بەهێزەکە مەترسییەکی بەرچاو لەسەر دیموکراسی لە سەدەی بیست و یەکەمدا دەخاتە ڕوو. پیاوە بەهێزەکان بە مەرکەزیکردنی دەسەڵات و لەناوبردنی دامەزراوە دیموکراسیەکان و دەستکاریکردنی بیروڕای گشتی و تێکدانی سەروەری یاسا و پێشخستنی ناسیۆنالیزمی ئیستسنای و ڕەتکردنەوەی نۆرمەکانی نێودەوڵەتی، لە بنەڕەتدا ئەو بنەمایانە تێکدەدەن کە دیموکراسیەکان لەسەریان بنیات نراون. لە کاتێکدا ئەم سەرکردانە زۆرجار لە ڕێگەی دیموکراسییەوە دەگەنە دەسەڵات، بەڵام بە شێوەیەکی سیستماتیک ئەو پێکهاتانە هەڵدەوەشێننەوە کە ڕێگە بە لێپرسینەوەی سیاسی و فرەچەشنی و ئازادی دەدەن و دیموکراسی دەسڕنەوە. بۆ پاراستنی حوکمڕانی دیموکراسی، زۆر گرنگە هاووڵاتیان و کۆمەڵگەی مەدەنی و ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان بە وریاییەوە بمێننەوە لە بەرامبەر سەرنجڕاکێشیی پیاوە بەهێزەکە و پارێزگاری لەو دامەزراوە و بەهایانە بکەن کە ژیانی دیموکراسی دەپارێزن.

پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: چەند پیاوی بەهێزمان هەیە لە عێراقدا و چۆن یاری بە چارەنووس و ڕێڕەوی دێموکراسی دەکەن ئەگەر دێموکراسی بوونی هەبێت؟