ڕوانگە - کێشەی ئاو یەکێکە لە کێشە گرنگەکانی ئەم سەردەمە، بە دیاری کراوی لە کۆتای سەدەی بیستەم کێشەی ئاو وەک یەکێک لە کێشە مەترسیدارەکان دەرکەوت، لە ئێستادا ئەم کێشەیە ڕووبەڕوی زۆربەی وڵاتانی جیهان بۆتەوە، ئاماژەکان و توێژینەوە زانستیەکان و کۆنفڕانسەکان تیشک دەخەنە سەر ئەوەی کە ئاو ڕۆڵێکی گرنگ و گەورەی لە ململانێ نێودەوڵەتیەکانی ئێستاو ئایندەدا هەیە. سەبارەت بە ڕووبارە نێودەوڵەتییەکان مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ پەیمانی ئاشتی پاریس لە ساڵی1814کە ئاماژە بەوە کراوە ڕووبارە نێودەوڵەتییەکان ئەو ڕووبارانەن کە سنوری دوو وڵات یان زیاتر دەبڕن و دەتوانرێ بۆ هاتوچۆی نێودەوڵەتی و کەشتیوانی سودیان لێ وەربگیرێت و بەکاربهێنرێن، بۆ ئەومەبەستە لە سەدەی 19 وڵاتانی جیهان پەنایان بردە بەرئەوەى کە پێویستە جیاوازی بکرێت لە نێوان ئەو ڕووبارانەی کە بە زیاتر لە وڵاتێکدا تێدەپەڕن.
سەبارەت بە مانای بەکارهێنانی ڕووبارە نێودەوڵەتییەکانی هەر وڵاتێک لە وڵاتانی سنوری ئاوزێڵی ڕووبارە نێودەوڵەتیەکان مافی خۆیانە لە چوارچێوەی یاسا نێودەوڵەتییەکان سود لە ئاوی ئەو ڕووبارانە وەربگرن، سەبارەت بە ڕۆڵ و کاریگەری یاسا نێودەوڵەتییەکانیش لەبارەی ڕووبارە نێودەوڵەتییەکان بێگومان بەپێی ئەو ماددانەی کە لە یاسا نێو دەوڵەتییەکاندا هاتوە پێویستە هەموو ووڵاتانی هاوکەناری ڕووبارەکە (سەر ڕووبارەکە) پابەندی ئەوە بن کە زیان بە ڕووبارەکە نەگەیەنن و هاوکاری یەکتریش بکەن لە پاراستنی بەها و تایبەتمەندییەکانی ئاوی ئەو ڕووبارە.
لەڕاستیدا چەندین بنەماویاسای نێودەوڵەتی هەیە کە پەیوەندی ڕاستەوخۆیان بە ڕووبارە نێودەوڵەتییەکانەوە هەیە، وەک پاراستنی مافی دراوسێیەتی وگونجاوی هەڵسوکەوت کردن لەگەڵ دراوسێیەکان و پەیڕەوکردنی گیانی سود وەرگرتنی هاوبەش و خۆدورگرتن لە دەست بەسەر داگرتنی ئاوی ڕووبارەکە و پەراوێز خستنی وڵاتانی تری سەر کەناری ڕووبارەکان، هەروەها چارەسەرکردنی کێشەکان لە ڕێگای گفتۆکردن و خۆ دوورگرتن لە زیان گەیاندن بە ووڵاتانی هاوبەش لە ڕووبارە نێودەوڵەتییەکە، لەگەڵ پابەندبون بەیاساو ڕێسا نێودەوڵەتییەکان ئەمانەی باسمان کرد لە گرنگترین پایەکانی یاساکانی بەکارهێنانی ڕووبارە نێودەوڵەتیەکانن کە پەیوەندی ڕاستەوخۆیان بە ڕووبارە نێو دەوڵەتییەکانەوە هەیە.
ئەگەر تیشک بخەینە سەر بیردۆزەکانى ئاوە نێودەوڵەتییەکان، ئەوا بە گشتی بیردۆزەکانی ئاوە نێودەوڵەتییەکان خۆی لە سێ بیردۆزدا دەبینێتەوە ئەوانیش، بیردۆزى دەسەڵاتی ڕەها کە بنەما سەرەکیەکەی فەرمانڕەوای ئەمریکیە، بیردۆزی وە بەرهێنانی هاوبەش و بیردۆزی سودە هاوبەشەکان. شان بە شانی ئەم بیردۆزە چەندین یاسای نێودەوڵەتی و ڕێکەوتننامەی نەتەوە یەکگرتووەکانی تایبەت بە بەکارهێنانی ئاوە نێودەوڵەتییەکان هەیە وەک ڕێککەوتننامەی نەتەوە یەکگرتوەکان لە ساڵی 1997بۆ بەکارهێنانی ڕێڕەوی ئاوە نێودەوڵەتییەکان بۆ کاری کەشتیوانی لەگەڵ کۆنگرەی جیهانی ئاو کە چەندین ماددەی پەیوەست بەو بابەتە دەرکرا.
لە ڕاستیدا خودی ململانێ نێودەوڵەتییەکان کە ئاو ڕۆڵی سەرەکی تێدا دەبینێت دە گەڕێتەوە بۆ ئەوەی هەندێک وڵات دەیانەوێت دەست بگرن بەسەر سەرچاوەکانی ئاو و کۆنتڕۆڵکردنی بە پێی بەرژەوەندیە تایبەتیەکانی خۆیان، بەبێ گوێدانە بەرژەوەندی وڵاتانی دراوسێی هاوکەناری ڕووبارەکە، ئەمەش کاری کردۆتە سەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و بووەتە هۆی سەر هەڵدانی ناکۆکی لە نێوان وڵاتەکاندا، بۆیە ئەو وڵاتانەی کە هاوبەشی سەر ڕووبارەکەن پێویستە بە هاوکاری نەتەوەیەکگرتوەکان و پابەندبوون بە یاسا نێودەوڵەتییەکانەوە بگەنە ڕێکەوتن و بە گفتوگۆ چارەسەری ئەو پرسانە بکەن، ئەگەر تیشک بخەینە سەر بەکارهێنان ومامەڵەکردنی ئاوە نێودەوڵەتییەکان بەدیاریکراوی نێوان ووڵاتی تورکیاو عێڕاق، بێگومان بەهۆی دروست مامەڵە نەکردن لەلایەن ووڵاتانی خاوەن دەسەڵات و سەرچاوەی ئاو وایکرد سەرهەڵدانی کێشەی ئاو لە نێوان وڵاتی تورکیاو وڵاتانی دراوسێی بە دیاری کراوی وڵاتی عێراق زیاتر بێت . بێگومان خێرای ڕودانی گۆڕانکارییە ئاووهەواییەکان و دیاردەی وشکەساڵی لە ئێستادا کاریگەری بەرچاوی کردۆتە سەر ئاوی حەوزی ڕووباری دیجلەوفوڕات، ئەمەش کێشەی ئاوی لە نێوان ئەو دوو ووڵاتە ئاڵۆزتر کرد، شان بە شانی ئەمانەش لە هەمووی کاریگەرتر پابەند نەبونی وڵاتانی خاوەن دەسەڵات و باڵادەستە بەو یاساو ڕێسا نێو دەوڵەتیانەی کە باس لە چۆنیەتی بەکارهێنان و دابەشکردنی ئاوە نێو دەوڵەتییەکان دەکەن، هەروەها بونی چەندین گرفت و قەیرانی سیاسی و ئابوری لە نێوان ئەم وڵاتانەدا کاریگەری خراپی هەبووە لەسەر پەیوەندییەکانی نێوانیان بە تایبەت کاریگەری خراپی کردە سەر دابەشکردنی ئاو.
سەبارەت بە تێڕوانین و پلانی تورکیا بەدڵنیاییەوە وڵاتی تورکیا پلانی هەیە لە چەند ساڵی داهاتودا چەندین بەنداو لەسەر ڕووباری دیجلە دروست بکات، ئەمەش کاریگەری خراپ دەکاتە سەر بەشە ئاوی عێراق بەتایبەت، بە شێوەیەک ئاوی هاتوو بۆ عێراق، زیاتر لە 50 ٪ کەم دەبێت،بێگومان ئەو پڕۆژانەی کە تورکیا لەسەر ڕووباری فوڕات دروستیکردون چەندین ئامانجی لە پشتەوەیە .
سەبارەت بە مەرام و نیازی تورکیاش بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ڕووبارە نێودەوڵەتیەکان، تورکیا نیازەکانی خۆی زۆر دەمێکە لەساڵانی پێش حەفتاکانیشەوە دەرخستوە، ئەویش کە هەستا بە دروستکردنی چەندین بەنداو لەسەر ڕووباری فوڕات، بەتایبەت لە ساڵانی حەفتاکان پلانی دروستکردنی پڕۆژەی گاپی ئاشکرا کرد کە 13پڕۆژەی لە خۆگرتبو بە مەبەستی دروستکردنی کارەبا و ئاودێری، ئەویش لە ڕێگای چەندین بەنداو کە زۆربەیان دەکەونە سە ر ڕووباری فوڕات، بەم شێوەیە تورکیا زیاترلە 60% ئاوی ڕووبارەکە بەکاردێنێت و کەمتر لە 30%ئاوەکە بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان و سوریا دەمێنێتەوە. لێرەوە دەکرێت بڵێین ووڵاتانی بەرەی هێز کە تورکیاو ئێرانن، بەهۆی ئەوەی کە توانای بەشداریکردنی خۆراکدانی ئاوی ئاوزێڵەکەیان زۆرەو لەهەمانکاتدا شوێنی جوگرافیشیان دەکەوێتە سەروی ڕووبارەکان، هەروەها نەبونی هیچ ڕێککەوتننامەیەک لەنێوان ئەو ووڵاتانە و پابەندنەبون بە یاسا نێودەوڵەتییەکان ئەمەلەلایەک، لەلایەکی تریشەوە بونی بەرەی لاواز کە ووڵاتی عێڕاق و سوریاو هەرێمى کوردستانە، توانای بەشداریکردنیان لە خۆراکدانی ڕووبارەکان لاوازە، هەروەها شوێنە جوگرافیەکەشیان لاوازە دەکەوێتە خوارووی ڕووبارەکانی دیجلەوفوڕات، خراپتریش لەوە تا ئێستا عێڕاق و بەدیاریکراویش هەرێمی کوردستان هیچ سیاسەتێکی ڕوونی تایبەت بە ئاویان نییە، ئەمانە وایکردوە بەرەی هێز هیچ هاوکاریەکی عێڕاق و هەرێمی کوردستان نەکەن و باڵادەستی خۆیان بەپڕاکتیکی بەرامبەر عێڕاق و هەرێم پیشابدەن . لەژێر ڕۆشنایی ئەو دوو خاڵەی بەرەی هێزو بەرەی لاواز و نەبونی سیاسەتی ئاو لە هەرێمی کوردستان و پابەند نەبون بەڕێککەوتنامەو یاسا نێودەوڵەتییەکانەوە دەکرێت لە ئایندەیەکی نزیکدا عێڕاق و بەتایبەتیش هەرێمی کوردستان توشی چەندین گرفتی گەورەو مەترسیداری ژینگەیی و ئابوری و یاسایی و شارنشینی ...هتد بکاتەوە کە ئێستا ئاسەوارەکانی بەڕوونی دەرکەوتون لەهەموشیان مەترسیدار تر عێڕاق و هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی گرفتی سیاسی و نێودەوڵەتى دەکاتەوە.
*سەرۆکی بەشی جوگرافیا، زانکۆی ڕاپەڕین
