بەڕێوەبردنی قەرزکان لە هەرێمی کوردستان / د.سامان شالی*

ڕوانگە - حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بەڕێوەبردنی قەرزەکانیدا ڕووبەڕووی ئاستەنگی بەرچاو بووەتەوە، کە بە نزیکەی 33 ملیار دۆلار مەزەندە دەکرێت، کە زیاتر لە 10 ملیار دۆلاری مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستانە، ئەمەش بەهۆی ناسەقامگیری سیاسی و پشتبەستنی زۆر بە داهاتە ناجێگیرەکانی نەوت و خراپ بەڕێوەبردنی ئابووری. بەڕێوەبردنی کاریگەری قەرزەکان بۆ حکومەتی هەرێم زۆر گرنگە بۆ پاراستنی سەقامگیری دارایی و بەرەوپێشبردنی گەشەی ئابووری و دەستەبەرکردنی دارایی گشتی بەردەوام. لە خوارەوە چەند ستراتیژێک دەخەینەڕوو کە حکومەتی هەرێم دەتوانێت بەکاری بهێنێت بۆ بەڕێوەبردنی قەرزەکانی بە شێوەیەکی کاریگەرتر:
1. هەمەچەشنکردنی سەرچاوەی داهات
یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی ئاڵنگارییە داراییەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، پشتبەستنی زۆری بە داهاتی نەوتە. هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی داهات دەتوانێت لاوازی بەرامبەر شۆکی دەرەکی کەم بکاتەوە و بناغەیەکی جێگیرتر بۆ بەڕێوەبردنی قەرزەکان دابین بکات.
• بەرزکردنەوەی داهاتی غەیرە نەوت: حکومەتی هەرێم پێویستە ئەولەویەت بدات بە پەرەپێدانی کەرتەکانی غەیرە نەوتی وەک کشتوکاڵ، گەشتیاری، بەرهەمهێنان، و خزمەتگوزاری. هاندانی گەشەی کەرتی تایبەت و وەبەرهێنانی ڕاستەوخۆی بیانی لەم بوارانەدا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دروستکردنی ڕژێمی داهاتی نوێ.
• باشترکردنی کۆکردنەوەی باج: بەهێزکردنی میکانیزمەکانی کۆکردنەوەی باج و فراوانکردنی بنەمای باج دەتوانێت سەرچاوەیەکی جێگیر بۆ داهات دابین بکات. ئەم میکانیزمە دەتوانێت بریتی بێت لە مۆدێرنکردنی بەڕێوەبردنی باج و کەمکردنەوەی خۆدزینەوە لە باج و جێبەجێکردنی سیستەمێکی کاراتر بۆ باجی داهاتی کۆمپانیا گەورەکان و موڵکەکان. بەڵام حکومەت دەبێت ئاسانکاری بکات لە باجدان لەسەر بازرگانی بچووک و دانیشتوانی گشتی.

2. داڕشتنەوەی قەرزی هەبوو
بۆ بەڕێوەبردنی قەرزە هەبووەکان بە شێوەیەکی کاریگەرتر، حکومەتی هەرێم دەتوانێت بیر لە داڕشتنەوەی قەرزەکانی بکاتەوە. داڕشتنەوەی قەرزەکان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی فشارە داراییە کورتخایەنەکان و دروستکردنی مەرجەکانی گەڕاندنەوەی قەرزەکان کە بەڕێوەدەبرێن.
• دانوستاندن لەسەر مەرجەکان لەگەڵ قەرزدەرەکان: حکومەتی هەرێم دەتوانێت دانوستان لەگەڵ قەرزدەرەکان بکات بۆ درێژکردنەوەی ماوەی گەڕاندنەوەی قەرزەکان، کەمکردنەوەی ڕێژەی سوود، یان تەنانەت بەشێکی قەرزەکە بنووسێتەوە. ئەم درێژخایەنەی گەڕاندنەوەی قەرزەکان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی فشارە داراییە دەستبەجێیەکان و خزمەتکردنی قەرزەکان بەردەوامتر بکات.
گۆڕینەوەی قەرز بۆ گەشەپێدان: لە هەندێک حاڵەتدا، ڕەنگە قەرزدەرەکان ئامادەبن قەرزەکان بگۆڕنەوە بۆ وەبەرهێنان لە ژێرخانی گرنگ، پەروەردە، یان تەندروستی. ئەم ڕێبازە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی بارگرانی قەرزەکان لە هەمان کاتدا پەرەپێدانی گەشەپێدانی ئابووری درێژخایەن.
• قەرزی فەرمانبەران: حکومەتی هەرێم دەبێت قەرزی فەرمانبەران بداتەوە بەهۆی نەدانی مووچە لە ساڵی 2014 تا 2024 بە کردنەوەی هەژماری بانکی لەو بانکانەی کە فەرمانبەران مووچەیان لێ وەردەگرن و کۆی قەرزەکانی فەرمانبەران لای حکومەت بخاتە ئەو هەژمارەویە. فەرمانبەر تەنها ئەو قەرزانە دەدات کە قەرزاری حکومەتە، وەکو کارەبا و ئاو و قەرزی خانووبەرە و قەرزەکانی تری حکومەت. لە هەمان کاتدا حکومەت مانگانە 10%ی کۆی قەرزەکانیان بە شێوەی کاش لە داهاتی ناوخۆ دەدات بە فەرمانبەران. لەم پرۆسەیەدا قەرزەکانی حکومەت و فەرمانبەران لە یەک کاتدا کەم دەبیتەوە و ئابووری ناوخۆییش ئەبوژیتەوە. 
3. بەهێزکردنی دیسپلینی دارایی
باشترکردنی دیسیپلینی دارایی بۆ بەڕێوەبردنی بەردەوامی قەرزەکان زۆر گرنگە. پێویستە حکومەتی هەرێم سیاسەت و پراکتیکی دارایی دروست دابنێت بۆ کۆنترۆڵکردنی خەرجییە گشتیەکان و کەمکردنەوەی کورتهێنانی بودجە.
جێبەجێکردنی چوارچێوەی دارایی مامناوەند: جێبەجێکردنی چوارچێوەی دارایی مامناوەند دەتوانێت یارمەتی حکومەتی هەرێم بدات کە ئەولەویەتەکانی خەرجییەکانی لەگەڵ ئامانجە ئابوورییە درێژخایەنەکان و بەردەوامیی دارایی هاوتەریب بکات. ئەم چوارچێوەیە بریتی دەبێت لە دانانی سەقفی واقیعی خەرجییەکان، بەرزکردنەوەی پلاندانانی بودجە و بەستنەوەی سیاسەتە داراییەکان بە ئامانجە ئابوورییە گەورەکانەوە.
• کەمکردنەوەی خەرجییە گشتیەکان: حکومەتی هەرێم پێویستە ئەولەویەت بدات بە کەمکردنەوەی خەرجییە ناپێویستەکان، بەتایبەتی لە کرێ و یارمەتییەکانی کەرتی گشتیدا، کە بەشێکی زۆر لە بودجە پێکدەهێنن. ڕێکخستنی کەرتی گشتی و نەهێشتنی خەرجییە بەفیڕۆدەرەکان و بە ئامانجکردنی یارمەتییەکان بە شێوەیەکی کاریگەرتر دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی کورتهێنانی دارایی.
• کەرتی تایبەت: هاندانی کەرتی تایبەت بۆ دامەزراندنی فەرمانبەرانی هەرێم و گواستنەوەی خزمەتگوزارییەکانیان لە هەمان کاتدا پاراستنی ئیمتیازەکانیان وەک فەرمانبەری حکومەت، وەک بەدەستهێنانی پارچە زەوییەک و هەژمارکردنی خزمەتگوزارییەکانیان لە کەرتی تایبەت بۆ مەبەستی خانەنشینی. ئەم هەنگاوە دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی مووچەکانیان لە بودجەدا و یارمەتی حکومەت دەدات خەرجییەکانی کەم بکاتەوە.
• باشترکردنی شەفافیەت و لێپرسینەوە: بەرزکردنەوەی شەفافیەت لە پرۆسەکانی بودجە و بەهێزکردنی میکانیزمەکانی لێپرسینەوە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە بنیاتنانی متمانەی گشتی و ڕاکێشانی پشتیوانی نێودەوڵەتی. ئەم شەفافیەت بریتییە لە بڵاوکردنەوەی ڕاپۆرتی دارایی ڕێکوپێک و ورد، ئەنجامدانی وردبینی سەربەخۆ، و پێشخستنی بەشداریکردنی گشتی لە بڕیارە داراییەکان.
4. گەشەپێدانی بازاڕی قەرزی ناوخۆیی
بازاڕی قەرزی ناوخۆیی دەتوانێت سەرچاوەیەکی دارایی باوەڕپێکراو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دابین بکات، پشت بەستن بە قەرزی دەرەکی کەم بکاتەوە و یارمەتیدەر بێت بۆ بەڕێوەبردنی بارگرانی قەرزی گشتی.
• دەرکردنی سەنەدی ناوخۆیی گەرەنتی: پەرەپێدانی بازاڕی سەنەدی ناوخۆیی ڕێگە بە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەدات سەرمایە لە ناوچەکەدا زیاد بکات. ئەمە لەوانەیە بریتییە لە دەرکردنی سەنەدی حکومەت بۆ بانکە ناوخۆییەکان و کۆمپانیاکان و تاکەکان.
• بەهێزکردنی دامەزراوە داراییەکان: بنیاتنانی کەرتێکی دارایی بەهێزتر و شەفافتر دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ڕاکێشانی وەبەرهێنان لە ئامرازەکانی قەرزی ناوخۆیی. باشترکردنی چوارچێوەی یاسایی، بەرزکردنەوەی توانای دامەزراوە داراییەکان و پەرەپێدانی خوێندەواری دارایی بۆ ئەم هەوڵە گرنگە.
5. داوای پاڵپشتی و هاوکاری نێودەوڵەتی
دامەزراوە داراییە نێودەوڵەتییەکان و هاوبەشەکانی گەشەپێدان دەتوانن ڕۆڵێکی بەرچاو بگێڕن لە یارمەتیدانی حکومەتی هەرێم بۆ بەڕێوەبردنی قەرزەکانی.
• دانوستان لەگەڵ دامەزراوە داراییە نێودەوڵەتییەکان: حکومەتی هەرێم دەتوانێت پەیوەندی لەگەڵ دامەزراوەکانی وەک سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و بانکی نێودەوڵەتی بکات بۆ هاوکاری تەکنیکی و بەرنامەکانی بنیاتنانی توانا و دارایی ئیمتیاز. ئەم دامەزراوانە دەتوانن قەرزەکان بە ڕێژەی سوودی کەمتر و درێژکردنەوەی ماوەی گەڕاندنەوەی قەرزەکان دابین بکەن، ئەمەش بارگرانی قەرزەکان کەمدەکاتەوە.
• ڕاکێشانی یارمەتی و یارمەتییە دەرەکییەکان: پەیوەندیکردن لەگەڵ بەخشەرە دوولایەنەکان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بۆ دەستەبەرکردنی یارمەتییەکان و یارمەتییە ئیمتیازییەکان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی پێویستی قەرزکردنی بازرگانی. دەتوانرێت یارمەتییەکان بەرەو کەرتە تایبەتەکان بکرێتە ئامانج، وەک چاودێری تەندروستی، پەروەردە، یان ژێرخانی، بەمەش بارگرانی دارایی کەم دەبێتەوە.

6. پێشخستنی گەشەی ئابووری و سەقامگیری
گەشەی ئابووری بەردەوام بۆ بەڕێوەبردنی کاریگەری قەرزەکان زۆر گرنگە. حکومەتی هەرێم بە پێشخستنی ئابوورییەکی سەقامگیر و هەمەچەشن دەتوانێت توانای خزمەتکردنی قەرزەکانی باشتر بکات.
• وەبەرهێنان لە ژێرخانی و سەرمایەی مرۆیی: وەبەرهێنانی ستراتیژی لە ژێرخانی (وەک ڕێگاوبان، کارەبا، و ئاو) و سەرمایەی مرۆیی (وەک پەروەردە و چاودێری تەندروستی) دەتوانێت گەشەی ئابووری بەرەوپێش ببات و بەرهەمهێنان زیاد بکات و ژینگەیەکی لەبارتر بۆ گەشەپێدانی کەرتی تایبەت دروست بکات .
• بەرزکردنەوەی ژینگەی بازرگانی: باشترکردنی ژینگەی ڕێکخستن، کەمکردنەوەی پەیوەندی سووری بیرۆکراتی، و پێشخستنی شەفافیەت دەتوانێت وەبەرهێنانی ڕاستەوخۆی بیانی ڕابکێشێت و هاندەری گەشەی بازرگانی ناوخۆیی بێت، کە دەبێتە هۆی داهاتی زیاتر و ئابوورییەکی بەهێزتر.
7. دامەزراندنی فەرمانگەی بەڕێوەبردنی قەرز 
فەرمانگەیەکی تایبەت بە بەڕێوەبردنی قەرزەکان دەتوانێت یارمەتی حکومەتی هەرێم بدات لە پەرەپێدان و جێبەجێکردنی ستراتیژییەکی گشتگیر بۆ بەڕێوەبردنی قەرزەکان.
ئەرکەکانی فەرمانگەی بەڕێوەبردنی قەرز: چاودێری و شیکاری پۆرتفۆلیۆی قەرزەکان دەکات، ستراتیژی بەڕێوەبردنی قەرزەکان دادەڕێژێت، و دڵنیا دەبێتەوە لەوەی کە قەرزکردن بە شێوەیەکی کاریگەر و بەردەوام ئەنجام دەدرێت.
• بنیاتنانی توانا: بنیاتنانی توانای فەرمانگەی بەڕێوەبردنی قەرز لە ڕێگەی ڕاهێنان و هاوکاری تەکنیکییەوە دەتوانێت یارمەتی حکومەتی هەرێم بدات باشتر پابەندبوونەکانی قەرزەکانی بەڕێوەببات و پابەندبوون بە باشترین پراکتیزە نێودەوڵەتییەکان مسۆگەر بکات.
8. دروستکردنی پەیوەندی باشتر لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی عێراق
بەهێزکردنی پەیوەندییە سیاسی و ئابوورییەکان لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی دەتوانێت کەشێکی سەقامگیرتر بۆ بەڕێوەبردنی قەرزەکان دابین بکات.
• دڵنیابوون لە دابەشکردنی داهاتی دادپەروەرانە: پێویستە حکومەتی هەرێم دانوستان لەسەر ڕێککەوتنێکی جێگیر و دادپەروەرانەی دابەشکردنی داهات لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی بکات بۆ دەستەبەرکردنی ڕۆیشتنی پێشبینیکراوی پارە، بەتایبەتی لە داهاتی نەوت.
• هەماهەنگی سیاسەتە داراییەکان: هەماهەنگی باشتر لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی سەبارەت بە سیاسەتە داراییەکان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی شۆکە ئابوورییەکان و دروستکردنی ژینگەیەکی لەبارتر بۆ بەڕێوەبردنی قەرزەکان و وەرگرتنی پشک لە قەرزە نێودەوڵەتییەکان.

ئەنجام
حکومەتی هەرێم لە بەڕێوەبردنی قەرزەکانیدا ڕووبەڕووی ئاستەنگی بەرچاو دەبێتەوە. بەڵام بەڕێوەبردنی ستراتیژی دارایی، داڕشتنەوەی قەرزەکان، هەمەچەشنکردنی ئابووری و هاوکاری نێودەوڵەتی دەتوانێت یارمەتی هەرێم بدات بۆ بەدەستهێنانی بەردەوامیی قەرزەکان. بە هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی داهات، جێبەجێکردنی دیسپلینی دارایی، بەهێزکردنی دامەزراوەکان، بەهێزکردنی شەفافیەت، و پەرەپێدانی گەشەی ئابووری، حکومەتی هەرێم دەتوانێت ژینگەیەکی ئابووری سەقامگیرتر دروست بکات و بە شێوەیەکی کاریگەر پابەندبوونی قەرزەکانی بەڕێوەببات.
لە ڕێگەی ئەم هەوڵانەوە، حکومەتی هەرێم دەتوانێت کار بکات بۆ کەمکردنەوەی بارگرانی قەرزەکانی، دڵنیابوون لە بەردەوامیی دارایی، بەدەستهێنانی متمانەی خەڵک، و پێشخستنی گەشەسەندنی ئابووری درێژخایەن.

*  شرۆڤەکاری سیاسی و ئابووری